Ζεϊτελνίκ: Η στρατιωτική νεκρόπολη στη Μακεδονία

Στο προηγούμενο άρθρο για τα 100 χρόνια από τον «Μεγάλο Πόλεμο», η ανταποκρίτρια της RBTH διηγήθηκε την ιστορία του ρωσικού εκστρατευτικού σώματος στο Μέτωπο της Θεσσαλονίκης. Στο παρόν άρθρο θα μιλήσουμε για τα μέρη που αναπαύονται στην αιωνιότητα οι μαχητές της Ρωσίας που έπεσαν στη  διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και γι’ αυτούς που κρατούν σήμερα ζωντανή τη μνήμη και τα κατορθώματα των όπλων τους στις μάχες της Αντάντ στη Μακεδονία.

Ο Άγνωστος ρώσος στρατιώτης

«Το σερβικό νεκροταφείο εδώ το γνωρίζουν οι πάντες. Οι Σέρβοι που έρχονται στη Θεσσαλονίκη, θα περάσουν σίγουρα από εδώ, μερικοί αμέσως μετά την άφιξή τους στην πόλη, προτού καν αφήσουν τα πράγματα τους στο δωμάτιο. Οι Σέρβοι είναι πολύ πατριώτες», λέει ο υπάλληλος του ξενοδοχείου, σημειώνοντας στον οδικό χάρτη τη διαδρομή για το «Ζεϊτελνίκ», το μεγαλύτερο στρατιωτικό νεκροταφείο στην Ελλάδα. Τη νεκρόπολη που έχουν ταφεί περισσότεροι από 20 χιλιάδες στρατιώτες της Αντάντ. Νέοι άνδρες που άφησαν την τελευταία τους πνοή μαχόμενοι στο Μέτωπο της Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Η απόσταση του νεκροταφείου από το κέντρο της πόλης είναι μόλις ενάμιση χιλιόμετρο μακριά. Μια διαδρομή, που μπορεί άνετα να γίνει με τα πόδια. Τα περήφανα πανύψηλα κυπαρίσσια του Ζεϊτελνίκ που δώρισε η αγιορείτικη Μονή Χιλανδαρίου, φαίνονται από μακριά και δεν σε αφήνουν  να λοξοδρομήσεις… Έτσι και αλλιώς, το δρόμο για το «σερβικό νεκροταφείο» του «Μεγάλου Πολέμου» μπορεί να σας τον δείξει κάθε περαστικός Θεσσαλονικιός. Αλλά το ότι δίπλα στους Σέρβους, Γάλλους, Ιταλούς και Αγγλους πεσόντες, κείτονται περισσότεροι από τετρακόσιοι ρώσοι στρατιώτες, δεν το ξέρει σχεδόν κανείς.

Ο φύλακας της μνήμης

Το πρώτο πράγμα που προκαλεί αίσθηση στον επισκέπτη, μόλις περάσει τη μεταλλική πύλη του νεκροταφείου, δεν είναι οι σταυροί στους τάφους. Η πλατιά αλέα που διασχίζει τη νεκρόπολη μας οδηγεί σ’ ένα επιβλητικό ορθόδοξο κτίσμα βυζαντινού ρυθμού. Πολύ λίγοι άνθρωποι γνωρίζουν, ότι το κοινοτάφειο των Σέρβων πεσόντων σχεδιάστηκε από τον Ρώσο εμιγκρέ αρχιτέκτονα, Νικολάι Κρασνόφ.

Το Ρωσικό εκστρατευτικό σώμα στο μέτωπο της Θεσσαλονίκης

Το μόνο πρόσωπο που γνωρίζει την ιστορία κάθε πέτρας σε αυτό το μέρος, είναι ο φύλακας του νεκροταφείου, Ντζόρντζε Μιχαΐλοβιτς, που υποδέχεται τους επισκέπτες του Ζεϊτενλίκ για περισσότερο από μισό αιώνα. Πριν από την είσοδο στην κρύπτη, που βρίσκεται κάτω από το μεγαλοπρεπές κοινοτάφειο, ο 86χρονος Σέρβος κερνάει τους επισκέπτες σπιτικό ρακί και τους απαγγέλλει στίχους του μεγάλου Σέρβου ποιητή, Βόϊσλαβ Ιλίτς του νεότερου, που είναι σκαλισμένοι σε μια πλάκα από γρανίτη, κάτω από ένα ψηφιδωτό με τον Αρχάγγελο Μιχαήλ: «Εδώ βρήκαν το αιώνιο καταφύγιο οι μεγαλύτεροι ήρωες της σημερινής εποχής» («Овде су нашли вечно уточиште највећи јунаци данашњега доба».)

«Φυλάω όχι μόνο τους τάφους, λίγα πράγματα μπορεί να συμβούν με τα μάρμαρα. Φυλάω τη μνήμη εκείνων που κείτονται σε αυτούς. Αυτή είναι που κινδυνεύει σήμερα περισσότερο», λέει ο Ντζόρντζε, τραβώντας έξω από το κόκκινο πακέτο ένα άφιλτρο τσιγάρο μάρκας «Drina». Σύμφωνα με τον ίδιο, τέτοια «βαριά» τσιγάρα κάπνιζαν οι στρατιώτες στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και άλλα τσιγάρα ο ίδιος δεν καπνίζει.

Στο κέντρο της κρύπτης βρίσκεται ένα τραπέζι γεμάτο με δώρα, φωτογραφίες και μερικές χούφτες χώμα. Εδώ βρίσκονται και τα στεφάνια από τους προέδρους της Σερβίας, στρατιωτικά πηλίκια των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, εθνόσημα και σήματα μονάδων από στολές πεσόντων στον πόλεμο της δεκαετίας του 1990. Αποκόμματα εφημερίδων, σημαίες ποδοσφαιρικών συλλόγων, εικόνες. Για κάθε ένα από τα πολύτιμα αναθήματα που αφήνουν οι επισκέπτες του Ζεϊτενλίκ και φυλάσσονται στην κρύπτη, ο Ντζόρντζε μπορεί να διηγηθεί την ιστορία του. Πώς καταφέρνει να θυμάται την ιστορία καθενός μικρού ή μεγάλου αντικειμένου, είναι ένα μυστήριο. Ίσως, η καλή μνήμη να είναι μια επαγγελματική δεξιότητα του σέρβου φύλακα - ξεναγού.

Το τελευταίο κερί

Nτζόρντζε Μιχαΐλοβιτς, φύλακας του Ζεϊτενλίκ. Πηγή: Αικατερίνα Τούρισεβα

Στην κρύπτη βρίσκονται πάντα αναμμένα κεριά. Αυτή είναι η μεγάλη αποστολή που έχει αναλάβει να υλοποιήσει ο Ντζόρντζε: Να διατηρεί πάντα αναμμένη την φλόγα της μνήμης στο Ζεϊτενλίκ.

Σε κάποιο σημείο της κρύπτης, δίπλα σε μια από τις προθήκες με βιβλία, βρίσκεται μια φωτογραφία του Ντζόρντζε, στην οποία ακουμπάει τα χέρια του στο σταυρό του τάφου των φυλάκων του Ζεϊτενλίκ. Στο σταυρό είναι χαραγμένα δύο ονόματα: Σάβο Μιχαΐλοβιτς και Ντζούρο Μιχαΐλοβιτς. Ο Σάβο, πρώτος φύλακας και παππούς του Ντζόρντζε, έφτασε εθελοντής στο Μέτωπο της Θεσσαλονίκης από την περιοχή του κόλπου του Κότορ. Ήταν αυτός που συγκέντρωσε και έθαψε τους συντρόφους του. Στη διάρκεια της δικής του «θητείας», εμφανίστηκε στο Ζεϊτενλίκ το ρωσικό τμήμα. Με αίσθημα ευγνωμοσύνης απέναντι στους Ρώσους στρατιώτες, Σέρβοι και Ελληνες έφεραν εδώ μετά τον πόλεμο τα οστά που βρέθηκαν στη Βόρεια Ελλάδα στους χώρους όπου διεξήχθησαν μάχες.

Οι ναζί κατέστρεψαν ρωσικούς τάφους

100 χρόνια από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο

Ο γιός του Σάβο, Ντζούρο, ο δεύτερος «φύλακας ψυχών», βίωσε έναν άλλο παγκόσμιο πόλεμο. Όταν οι ναζί ήρθαν στην Θεσσαλονίκη, το νεκροταφείο δεν το πείραξαν, αλλά ανεσκάψανε και καταστρέψανε τους ρωσικούς τάφους. Στη θέση τους, οι στρατιώτες της Βέρμαχτ αποφάσισαν να θάψουν τους δικούς τους νεκρούς. Στη δεκαετία του 1950, οπότε ο Ντζούρο ζούσε ακόμα, υπεγράφη συμφωνία μεταξύ της Γερμανίας και της ΕΣΣΔ, βάσει της οποίας τα λείψανα των Γερμανών στρατιωτών του Ζεϊτενλίκ μεταφέρθηκαν πίσω στην πατρίδα τους και οι ρωσικοί τάφοι αποκαταστάθηκαν στις αρχικές τους θέσεις.

Από το 1961, τους αποκατασταθέντες τάφους επιβλέπει ο Ντζόρντζε. Αλλά απ’ ότι δείχνουν τα πράγματα, το τρίτο όνομα στον οικογενειακό τάφο των φυλάκων του Ζεϊτενλίκ θα είναι το τελευταίο. «Τη δουλειά αυτή μου την παρέδωσε ο πατέρας μου, και του ίδιου, ο πατέρας του. Φυσικά και εγώ θα έπρεπε κάποια στιγμή να κάνω το ίδιο. Αλλά γέννησα κορίτσι. Σκέφτηκα, η κόρη μου θα γεννήσει γιο και θα συνεχίσει αυτός την οικογενειακή παράδοση. Έχω δύο εγγονές!», είπε ο Ντζόρντζε με ένα χαμόγελο που δεν μπορώ να πω με σιγουριά αν ήταν χαράς ή λύπης...

Όπως στα χαρακώματα, ώμο με ώμο…

Από το κέντρο της κρύπτης προς τα δεξιά και τ’ αριστερά, ξεκινούν μερικοί στενοί διάδρομοι. Στους τοίχους τους, είναι χαραγμένα σε μαρμάρινες επιγραφές τα ονόματα των θυμάτων στο Μέτωπο της Θεσσαλονίκης. Δίπλα σε μερικά από τα ονόματα, οι Σέρβοι έχουν τοποθετήσει με κολλητική ταινία αποξηραμένα λουλούδια, κεριά και σημειώσεις. Κάποιος έγραψε με μπλε στυλό στα σέρβικα πάνω στο μάρμαρο: «Σας ευχαριστώ για όλα».

Ο Ντζόρντζε είπε ότι στη Σερβία υπήρχε παλαιότερα εκδρομικό πρόγραμμα με δωρεάν μεταφορά στη Θεσσαλονίκη ειδικά για την επίσκεψη στο νεκροταφείο. Όμως πρόσφατα,σταμάτησε η χρηματοδότησή του και έτσι οι επισκέπτες στο Ζεϊτενλίκ μειώθηκαν αισθητά.

Ανάμεσα στα σερβικά ονόματα στις μαρμάρινες επιγραφές στους τοίχους, σε κάποια σημεία υπάρχουν επίσης και ρώσικα ονόματα. Όπως πολέμησαν μαζί Σέρβοι και Ρώσοι, έτσι και μετά το θάνατο τους, παρέμειναν ο ένας δίπλα στον άλλο.

Μνημείο για τους ρώσους στρατιώτες του Μετώπου της Θεσσαλονίκης. Στη στήλη αναγράφεται το εξής επίγραμμα: «Αιώνια η μνήμη των ρώσων στρατιωτών που έπεσαν στη γη της Ελλάδας». Πηγή: Αικατερίνα Τούρισεβα

«Ο Πούτιν να σας προστατεύει! Μεταφέρετε παρακαλώ τους χαιρετισμούς μου!», λέει αποχαιρετώντας ο Ντζόρντζε τους επισκέπτες. Τον αποχαιρετάμε και εμείς με χαμόγελο, αναλογιζόμενοι τι όμορφα που θα ήταν να φτάσουν τελικά τα χαιρετίσματα στον υψηλό αποδέκτη. Αν μη τη άλλο, κομίζουμε το μήνυμα ενός ανθρώπου ο οποίος εδώ και δεκαετίες, σε απόσταση χιλιάδων χιλιομέτρων από τη Ρωσία, φροντίζει με περηφάνια και ευγνωμοσύνη τις επιτύμβιες στήλες και τους σταυρούς στους τάφους Ρώσων στρατιωτών που έπεσαν πιστοί στο πατριωτικό τους καθήκον.