Τι είναι πάλι αυτό το Ίλιντεν;

Το καλοκαίρι του 1903, στις 20 Ιουλίου, την ημέρα της γιορτής του Προφήτη Ηλία, σε διαφορετικά σημεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ξέσπασαν λαϊκές κινητοποιήσεις που αμφισβητούσαν την οθωμανική εξουσία. Η πρωτοβουλία της εξέγερσης του Ίλιντεν ανήκε στην Εσωτερική Μακεδονική Ανδριανουπολιτική Επαναστατική Οργάνωση, μια συνωμοτική και επαναστατική κίνηση που επεδίωκε την αυτονόμηση της Μακεδονίας. Διόλου συμπτωματικά, η εξέγερση του Ίλιντεν αποτελεί την κύρια εθνική γιορτή στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, καθώς θεωρείται η αφετηρία της εμφάνισης του μακεδονικού έθνους στο ιστορικό προσκήνιο. Η σημασία και το περιεχόμενο της εξέγερσης αυτής είναι αντικείμενο διαφορετικών εκτιμήσεων, που συχνά αντανακλούν ανάλογες εθνικές προτεραιότητες. Έτσι, στην Ελλάδα κυριαρχεί η άποψη ότι η εξέγερση του Ίλιντεν δεν ήταν τελικά μια σοβαρή πρόκληση για την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Συχνά επαναλαμβάνεται ότι ήταν μια πρωτοβουλία Βούλγαρων εθνικιστών, κάτι που, όπως είναι ευνόητο, υποστηρίζει και η βουλγαρική ιστοριογραφία στο πλαίσιο της πάγιας θέσης ότι οι Μακεδόνες δεν μπορεί να είναι τίποτα άλλο παρά Βούλγαροι. Το ζήτημά μας εδώ δεν είναι, βέβαια, το αν η εξέγερση του Ίλιντεν αποτελεί μια λαϊκή μακεδονική επανάσταση, όπως θεωρείται στη γειτονική χώρα ή απλώς μια «επινοημένη παράδοση». Μπορεί, άλλωστε, να είναι και τα δύο, σε τελευταία ανάλυση.

Ο έλληνας αναγνώστης που θα προσφύγει σήμερα στην ελληνική περί μακεδονικού βιβλιογραφία, θέλοντας να σχηματίσει μια άποψη για το ΄Ιλιντεν, θα διαβάσει τα εξής: Το Ίλιντεν ήταν ένα βουλγάρικο κίνημα που εκδηλώθηκε στη δυτική Μακεδονία το καλοκαίρι του 1903. Ακόμα ότι πήραν μέρος σ’ αυτό κυρίως σλαβόφωνοι σχισματικοί (εξαρχικοί) αγρότες καθοδηγούμενοι από τους κομιτατζήδες. Ως επιχείρημα χρησιμοποιείται πως ελάχιστοι πατριαρχικοί (σλαβόφωνοι, βλαχόφωνοι αλβανόφωνοι) συμμετείχαν στο ΄Ιλιντεν, κι αυτοί εξαναγκασμένοι από τα κομιτάτα, υπό την απειλή του θανάτου. Οι αντάρτες χτύπησαν βίαια τόσο τον άμαχο μουσουλμανικό πληθυσμό, όσο και τους πατριαρχικούς. Τα αιματηρά αντίποινα του οθωμανικού στρατού ήταν αναμενόμενα από την ηγεσία του κινήματος και μάλιστα επιδιωκόμενα, ώστε να προκαλέσουν την ανάμιξη των μεγάλων δυνάμεων της εποχής για την επιβολή μεταρρυθμίσεων και τέλος σε τελευταία ανάλυση το κίνημα του Ίλιντεν δεν μπορεί να χαρακτηριστεί επανάσταση ή λαϊκή εξέγερση.

Οι πηγές μαρτυρούν ωστόσο και άλλα πολύ ενδιαφέροντα πράγματα, εντελώς διαφορετικά ή και αιρετικά από αυτά που προβάλλει η Ελληνική ιστοριογραφία.Ήταν η Ελληνική πολιτική δράση, που έβλεπε την Μακεδονία να χάνεται υπό μια "εθνογενεσιακή εξέγερση". 'Ετσι, τις παραμονές της επανάστασης αναφέρεται πως υπάρχει συνεργασία του με την Οθωμανική αυτοκρατορία σε επίπεδο πληροφοριών για την επερχόμενη επανάσταση και πως ξοδεύονται χρήματα για προπαγάνδα που θα απέτρεπε τον πατριαρχικό πληθυσμό να μπει στην επανάσταση. Τέλος ο τότε μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης χαρακτηρίζει με ύβρεις τους επαναστάτες, ενώ φαίνεται πως Στρεμπενιώτης με τους άντρες του είχε συμμετοχή σε μία εκστρατεία κατά των επαναστατών στις 4 Αυγούστου. Παρόμοια ήταν και στάση της Βουλγαρίας, η οποία διεκδικεί σήμερα την πατρότητα του κινήματος. Γιατί το κίνημα του Ίλιντεν οργανώθηκε και στηρίχθηκε αποκλειστικά από την ΕΜΕΟ (την Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση της Μακεδονίας) και είχε ως τελικό στόχο την αυτονόμηση της Μακεδονίας και όχι την προσάρτησή της στη Βουλγαρία που επιδίωκαν οι Βούλγαροι Βερχοβιστές ή στην Ελλάδα που θα επιδιώξουν αργότερα τα ελληνικά κομιτάτα. Το Ίλιντεν λοιπόν από πηγές, αναδεικνύεται ως ένα καθαρά εθνεγερτικό κίνημα. Το οποίο διαστρεβλώθηκε συστηματικά και στο τέλος αποσιωπήθηκε με επιτυχία από την ελληνική ιστοριογραφία.

Υπάρχει και μια τρίτη οπτική μελέτης, περισσότερο κοινωνικοκεντρική, δομολειτουργική, αναλύοντας την διακήρυξη των εξεγερμενων του Ιλιντεν, όπου καλούν όλους τους κατοίκους της Μακεδονίας, ανεξάρτητα από εθνοτική και θρησκευτική ταυτότητα να ξεσηκωθούν εναντίον των οθωμανών μπεηδων και του φεουδαρχικού καθεστώτος που τους στηριζε. Ήταν ένα κάλεσμα προς όλους τους φτωχούς και καταπιεσμένους, ακόμα και προς τους μουσουλμανους. Αυτή η κοινωνική επανάσταση επενδύθηκε αργότερα με εθνικό νόημα και συνδέθηκε με εθνογένεση και όλα τα συμπαρομαρτούντα (επινοημενες παραδόσεις, μυθιστορίες κλπ)

Όπως και να έχει, η ουσία δυστυχώς είναι μια. Είναι πως κανείς δεν πρόκειται να αποδεχθεί εκ των υστέρων μια ιστορική πραγματικότητα, οπότε η πλειονότητα είμαι απολύτως βέβαιος πως θα επιλέξει την εθνικά στρατευμένη ιστορική προσέγγιση. Κάποιοι άλλοι, πολλοί λιγότεροι βέβαια, ίσως όχι. 

ΥΓ. Το ζήτημα είναι πολύ σύνθετο για να αποφαινεται κάνεις με εκ των υστέρων ιδεολογικοποιησεις και απλουστευσεις. Δεν συμμετέχω στη συζήτηση για αυτόν ακριβώς το λόγο. Αν προκάλεσαν προβληματισμό αρκεί. Πρέπει να ξεμάθεις για να μάθεις...

ΥΓ. Πείτε μου ότι δεν είμαι ο μόνος που διασκεδάζω με την σύγχυση πολλών φίλων που συμμετείχαν με θέρμη στα συλλαλητήρια των διαγαλαξιακών μακεδονικών συλλόγων και τώρα γκουγκλάρουν με μανία: "Ίλιντεν τι είναι;"